GORAN AŠONJA: Gasifikacija Srpske je strateški važan projekat

Naša vizija je gasifikacija Republike Srpske, širenje gasne mreže i zatvaranje gasnih prstenova unutar Bosne i Hercegovine ali i šireg regiona. To donosi napredak u kontekstu razvoja ekonomije, zaštite životne sredine i neminovne dekarbonizacije energetike. Obzirom na cilj gasifikacije Republike Srpske, do 2030. godine se očekuje porast potrošnje prirodnog gasa u svim scenarijima razvoja

razgovarala SVJETLANA IVANOVIĆ      foto Aleksandar ARSENOVIĆ

Od 2018. na gasnom čvorištu Karakaj je u radu najmoderniji sistem ultrazvučnog mjerenja zapreminskog protoka gasa, integrisan sa računarima protoka i procesnim gasnim hromatografom, čime su stvoreni preduslovi za usklađivanje operativne prakse sa evropskim standardimaKao operater transportnog sistema prirodnog gasa „Gas Promet“ AD Pale je u proteklom periodu obezbijedio pouzdan i siguran rad sistema, aktivno učestvujući u izgradnji i implementaciji zakonskog okvira Republike Srpske, stvarajući preduslove za dalji razvoj transportnog sistema, tržišta prirodnog gasa i povećanje potrošnje ovog ekološki prihvatljivog energenta. U oktobru 2020. godine Gas Promet je postao prvi sertifikovani operater transportnog sistema prirodnog gasa u zemljama Zapadnog Balkana. Direktor Goran Ašonja, podsjeća da je preduzeće prešlo dug put uređenja pravnog statusa, kako bi moglo da krene u snažniji razvoj ovog dijela energetskog sektora, sa ciljem da se proširi infrastruktura, poveća broj korisnika i poveća potrošnja ovog energenta, koji ispunjava sve uslove da, uprkos krizama izazvanih političkim odlukama na globalnom nivou, bude gorivo budućnosti na ovim prostorima.

Kakvi su bili uslovi za poslovanje u gasnom sektoru Republike Srpske tokom 2022. godine i kakve je rezultate postigao „Gas Promet“ AD?
– Poslovanje AD „Gas Promet“ Pale, u uslovima do sada nezabilježene energetske i gasne krize u Evropi, tokom 2021. i naročito 2022. godine bilo je otežano, ali ipak uspješno. Naša primarna misija je pouzdan i siguran transport prirodnog gasa za sve potrošače u Bosni i Hercegovini, na dijelu transportnog sistema u našem vlasništvu, i mi smo je uspješno izvršavali tokom 2022. godine. Fizički obim transporta gasa, koji je u 2021. godini iznosio 2,88TWh (0,25bcm), smanjen je u 2022. godini za oko šest odsto, na 2,75 TWh (0,238 bcm). Bez obzira na cjenovne pritiske uslovljene rastom cijena nafte na svjetskom tržištu, naša je procjena da potrošnja gasa u BiH i fizički nivo transporta u 2022. godini, ne bi uopšte zabilježili pad da su novembar i decembar bili prosječno hladni. Finansijski rezultati poslovanja u 2022. godini su pozitivni, u okvirima su godišnjeg plana, a biće objavljeni zajedno sa revizorskim izvještajem. Zadržana je bonitetna ocjena A+, zbog činjenice da je Društvo razvrstano u kategoriju malih privrednih subjekata.

Pravilnik o tarifnoj metodologiji donosi da konačna, srednja cijena transporta prirodnog gasa zavisi samo od stepena iskorišćenja, a ne od količine, zakupljenog kapaciteta

Šta biste posebno istakli od aktivnosti „Gas Promet AD“ realizovanih u prošloj godini?
– Tokom 2022. godine nastavili smo usklađivanja sa domaćim zakonodavstvom i dobrim praksama u gasnom sektoru EU. Nakon što je u avgustu 2022. godine Regulatorna komisija za energetiku Republike Srpske usvojila Pravilnik o tarifnoj metodologiji u sistemu transporta i skladištenja prirodnog gasa, Društvo je pokrenulo postupak za odobravanje tarifa za pristup transportnom sistemu. Postupak je završen u decembru, a nove tarife su u primjeni od prvog januara ove godine, čime je u praksi obezbijeđeno pravo nediskriminatornog pristupa treće strane (TPA) za sve korisnike, po regulisanim i unaprijed odobrenim cijenama transporta. Odobreni tarifni elementi su kapacitet (0,1057 KM/kWh/dan) i potrošnja (0,0655 KM/Mwh) i po prvi put se na gasnom sistemu izražavaju i obračunavaju u jedinicama za energiju (kWh). Tarifni sistem, čije su osnove preuzete iz Energetske zajednice i EU, je dizajniran sa ciljem optimalnog korišćenja transportne mreže i njenog prenosnog kapaciteta. Zbog toga konačna, srednja cijena transporta prirodnog gasa zavisi samo od stepena iskorišćenja, a ne od količine, zakupljenog kapaciteta. Preračunato iz odobrene tarife, najniža srednja cijena transporta prirodnog gasa za transportnu zonu Zvornik iznosi 3,584 KM/MWh (3,86 KM/1000m3) i povećava se padom stepena iskorišćenja zakupljenog kapaciteta. Takođe, zbog uvođenja novih jedinica, uz saglasnost Regulatorne komisije za Energetiku Republike Srpske usvojena su nova „Pravila o radu transportnog sistema prirodnog gasa“ i „Pravila i tarife za priključenje na transportni sistem prirodnog gasa“, a sa susjednim operaterom sistema „Transportgas Srbija“ d.o.o. Novi Sad je usklađen i aneksiran „Sporazum o režimu rada“ na tački interkonekcije.

Kakvi su planovi za naredni period?
– Bezbjedan i neprekidan transport prirodnog gasa za sve potrošače u BiH je primarna misija Gas Prometa. Kratkoročno, usmjereni smo na redovno održavanje sistema i unapređenja usluga operatera. Prioritet u smislu održavanja je inteligentno ispitivanje dionice gasovoda Šabac-Loznica-Zvornik, kako bi se izvršila sanacija potencijalno slabih mjesta. U 2023. pripremićemo Desetogodišnji plan razvija transportnog sistema i Pravila za balansiranje transportnog sistema. Srednjoročni planovi Društva uključuju funkcionalno objedinjavanje transportnog sistema i povećanje potrošnje prirodnog gasa izgradnjom novih priključaka i izlaza sa sistema, jer na tržištu postoji pojačan interes investitora za proizvodnju komprimiranog (KPG) i utečnjenog (LNG) prirodnog gasa. Dugoročni planovi Društva su vezani za dekarbonizaciju energetike i ekonomije, i neophodnu izgradnju gasne infrastrukture i/ili zamjenu postojećeg gasovoda. Zalažemo se za stvaranje društvenog, ekonomskog i cjenovnog okvira u kome će se realizovati sve prednosti prirodnog gasa, kao energetski i ekološki vrlo prihvatljivog goriva. Korišćenje prirodnog gasa kao tranzicionog goriva, u okviru šireg napora za dekarbonizaciju ekonomije i energetike kao i dostizanje ciljeva Zelene evropske agende, nameće gasifikaciju Republike Srpske kao strateški važan razvojni projekat.

Na tački interkonekcije Zvornik moguće je za potrošače u BiH gasovodom transportovati do 82.000 kubnih metara gasa satno

Predstavite nam u najkraćim crtama transportni sistem prirodnog gasa.
– Gas Promet upravlja transportnim sistemom od Šepka do Zvornika i gasnim čvorištem Karakaj kao jedinom gasnom interkonekcijom između Republike Srbije i BiH. Gasovod je pušten u rad 1981. godine i projektovan za radni pritisak do 50 bara. Maksimalni transportni kapacitet gasovoda od 1,2 milijardi kubika godišnje, nikada nije dostignut jer se devedesetih godina prošlog vijeka odustalo od izgradnje kompresorske stanice na čvorištu Karakaj, Zvornik. Dionica od 40 kilometara gasovoda, od Zvornika do Kladnja, je u vlasništvu AD „Sarajevo-gas“ Istočno Sarajevo, a dionica od Kladnja preko Sarajeva do Zenice je u vlasništvu „BH Gas“ d.o.o. Trenutno je maksimalni tehnički kapacitet oko 750 miliona metara kubnih godišnje (8,663 TWh) , što je tri puta veća količina gasa (energije) od prosječne potrošnje u zadnjih pet godina. Na tački interkonekcije Zvornik moguće je za potrošače u BiH gasovodom transportovati do 82.000 kubnih metara gasa satno (tj. oko 880 MWh toplotne energije). Godišnji zakup kapaciteta na sistemu je vrlo visok, oko 80 odsto, ali se zbog velikih sezonskih varijacija potrošnje gasa u BiH, transportni kapacitet godišnje koristi ispod 40 odsto. Transportni sistem Gas Prometa AD je ujedno i ulazna dionica gasovoda u BiH, tako da Društvo na godišnjem nivou transportuje cjelokupnu količinu gasa koja se uvozi (250 miliona kubnih metara u 2021. i 238 miliona kubnih metara u 2022. godini). Društvo prema Zakonu o gasu obavlja javnu uslugu od opšteg interesa pa su cijene usluga regulisane i javne, a odobrava ih u tarifnom postupku Regulatorna komisija za energetiku Republike Srpske. „Gas Promet“ AD svojim korisnicima nudi zakup neprekidnog i prekidnog kapaciteta, i to kao dnevni, mjesečni, kvartalni i godišnji zakup u trajanju do tri godine. Od 2018. godine na gasnom čvorištu Karakaj je u radu najmoderniji sistem ultrazvučnog mjerenja zapreminskog protoka gasa, integrisan sa računarima protoka i procesnim gasnim hromatografom. Time su stvoreni svi potrebni tehnički preduslovi za usklađivanje operativne prakse sa evropskim standardima i prelazak na obračun kapaciteta i isporučenih količina prirodnog gasa u jedinicama za energiju (kWh), što je konačno i realizovano u 2022. godini. Rješenjem Uprave za indirektno oporezivanje BiH, odobren je skraćeni postupak provoza robe cjevovodom, kojim je Gas Promet zadužen i ovlašćen da Sektoru za carine BiH dostavlja mjesečne izvještaje i raspodjelu količina prirodnog gasa po uvoznicima.

U kojoj se mjeri gasna kriza iz Evropske Unije prenijela na BiH i region?
– Velike strukturne i cjenovne promjene izazvane tekućom gasnom krizom u Evropi nisu se u tolikoj mjeri odrazile na tržište u BiH jer je Turskim/Balkanskim tokom nastavljeno uredno snabdijevanje gasom Mađarske, Srbije i BiH. Gasna kriza iz Evrope se nije ispoljavala u punoj mjeri zbog specifičnosti energetike regiona. Za razliku od Evropske Unije, učešće prirodnog gasa u energetici regiona mnogo je manje, u BiH gas čini svega dva do tri odsto energije za primarne transformacije, a domaći ugalj 60 do 70 odsto. I dok 26 odsto potrošnje prirodnog gasa u EU otpada na proizvodnju električne energije, gas se u BiH uopšte ne koristi za tu namjenu. Domaćinstva u EU godišnje troše 25 odsto gasa, industrija 25 odsto i komercijalni sektor 12 odsto. Sa druge strane, prirodni gas u BiH se koristi isključivo za proizvodnju toplote u industriji i domaćinstvima, koja godišnje troše preko 50 odsto količina gasa. EU se kroz devet paketa sankcija odrekla korišćenja svih energenata iz Rusije, dok je snabdjevanje potrošača u regionu Turskim/Balkanskim tokom nastavljeno normalno. I ako su uvoznici gasa u BiH uspjeli da zadrže naftnu formulu u ugovorima, cijene gasa u BiH su u trećem i četvrtom kvartalu 2022. godine dostigle rekordno visok nivo od prije desetak godina. U Istočnom Sarajevu je cijena gasa za domaćinstva u decembru 2022. iznosila 1463,72 KM/1000Sm3 (15,46 pf/kWh), sa uključenim svim troškovima i PDV-om. Gas je za domaćinstva bio skuplji od električne energije za 16,8 odsto (2,6 pf/kWh). U EU je i tokom najgore gasne krize 2022. zadržan odnos tri prema jedan, u korist prirodnog gasa, za 1kWh energije. Zbog pada cijena sirove nafte na globalnom tržištu, došlo je do smanjenja cijena prirodnog gasa u Republici Srpskoj i Federaciji BiH, od 01. januara 2023. godine, pa se može očekivati postepeni rast potrošnje. Zbog svih ovih specifičnosti regiona, gasna kriza je imala mnogo dramatičnije manifestacije u EU nego u BiH.

Trenutno smo ograničeni i na jednog ino-isporučioca gasa, Gazpromeksport, i na jedan pravac snabdijevanja, Balkanski tok, ali postoje svi tehnički uslovi da se gas može kroz Srbiju transportovati iz Srednje Evrope za BiH

Koje bi pouke BiH mogla da izvuče iz gasne krize u EU?
– Gasna kriza u EU je uozbiljila situaciju po pitanju potrošnje i budućnosti gasa u BiH i ponovo je istakla nekoliko gorućih pitanja. Prvo i najvažnije, tehnička sigurnost snabdijevanja gasom, prema (n-1) kriteriju EU, je nula, jer se BiH napaja gasom samo jednim interkonektorom. Trenutno smo ograničeni i na jednog ino-isporučioca gasa, Gazpromeksport, i na jedan pravac snabdijevanja, Balkanski tok, ali postoje svi tehnički uslovi da se gas može kroz Srbiju transportovati iz Srednje Evrope za BiH. Sasvim drugo je pitanje koliko prirodnog gasa danas možete nabaviti i izvesti iz EU i po kojim cijenama. Drugo, ne postoji skladište gasa u BiH što značajno otežava pokrivanje vršne potrošnje i balansiranje transportnog sistema, koje je stoga ograničeno na operativnu rezervu (akumulaciju) samog gasovoda. Visoko učešće (preko 50 odsto) u potrošnji gasa za grijanje tokom zimske sezone stvara izrazitu sezonsku neravnomjernost potrošnje, sa faktorom od 10 do 15. To za posljedicu ima visok zakup transportnog kapaciteta, ali malu srednju potrošnju gasa. Zbog toga što ne postoji podzemno skladište gasa, u BiH se tokom zimske sezone usložnjava rad transportnog sistema jer vršna dnevna potrošnja povremeno dostiže tehnički kapacitet gasovoda. Bez skladišta gasa, povećanje potrošnje domaćinstava dodatno povećava sezonske varijacije potrošnje i smanjuje stepen korišćenja sistema. Treće, još uvijek ne postoji strateška rezerva prirodnog gasa za snabdijevanje potrošača u BiH, u slučaju velikih poremećaja u međunarodnom lancu isporuke. Četvrto, prirodni gas je u Evropi, od dugoročnog rješenja postao generator problema. Od relativno jeftinog, dostupnog i ekološki prihvatljivog energenta („bridge fuel“) tranzicionog perioda, za samo dvije godine energetske krize 2021/22, gas je postao prava noćna mora EU. Prosječne cijene gasa su skočile skoro pet puta, postoji deficit gasa na globalnom tržištu i slabi su izgledi da se vrate ranije cijene, pozicija i uloga prirodnog gasa u ostvarivanju Zelene agende EU. Cijene električne energije su pratile cijene gasa, a dosta industrijskih potrošača je privremeno smanjilo potrošnju gasa. Energetsko siromaštvo je zakucalo i na vrata pojedinih EU članica, što je veliko upozorenje i nauk i za nas u BiH. Naravno, svaka kriza je uvijek podsticaj i šansa da se krene u temeljite promjene postojećeg stanja. Tranzicija energetike u BiH je neizbježna, ali ona mora biti strateški osmišljena i planirana, temeljna ali postepena, bazirana na obnovljivim izvorima i što većem učešću domaće pameti i po mogućnosti opreme, inače nam prijeti energetski kolaps i trajni gubitak sposobnosti da samostalno upravljamo i razvijamo sopstveni energetski sistem.