Goran Ašonja: Snaga čiste energije
Kao operater transportnog sistema prirodnog gasa „Gas Promet“ AD Pale je u proteklom periodu obezbijedio pouzdan i siguran rad sistema, aktivno učestvujući u izgradnji i implementaciji zakonskog okvira Republike Srpske, stvarajući preduslove za dalji razvoj transportnog sistema, tržišta prirodnog gasa i povećanje potrošnje ovog ekološki prihvatljivog energenta
razgovarao SLAVIŠA MIRKOVIĆ foto Aleksandar ARSENOVIĆ
Mnogi smatraju da je gas gorivo budućnosti na ovim prostorima, budući da i plan gasifikacije RS ukazuje da će potrošnja ovog energenta biti mnogo veća nego do sada. Djelatnost upravljanja transportnim sistemom prirodnog gasa u Republici Srpskoj obavlja Gas promet Pale, koji je glavni nosilac očekivanog ubrzanog razvoja i iskorištavanja tržišnih potencijala ovog energenta. Goran Ašonja, v.d. direktor preduzeća, podsjeća da je ono prešlo dug put uređenja pravnog statusa, kako bi moglo da krene u snažniji razvoj ovog dijela energetskog sektora.
– Gas Promet je osnovan 1998. godine odlukom Vlade Republike Srpske, kao vertikalno integrisano državno preduzeće za uvoz, snabdijevanje i transport prirodnog gasa. Privatizacijom državne imovine Gas Promet je organizovan kao akcionarsko društvo sa: 65 odsto akcija Republike Srpske, 19,77 odsto fizičkih lica, 10 odsto Penzionog rezervnog fonda i 5 odsto Fonda za restituciju. Donošenjem Zakona o gasu Republike Srpske iz 2008. počelo je usklađivanje u sektoru prirodnog gasa sa Drugim energetskim paketom EU. Regulatorna komisija za energetiku Republike Srpske je 2009. godine, nakon knjigovodstvenog razdvajanja djelatnosti, izdala Gas Prometu prvu dozvolu za transport i dozvolu za upravljanje na period od pet godina. Dozvole su 2014. godine obnovljene na isti period. Uprava preduzeća, Vlada Republike Srpske i resorno ministarstvo su strpljivo radili na uređenju pravnog statusa preduzeća od njegovog osnivanja. Ovaj proces je uspješno završen u martu 2019. godine, potpisivanjem ugovora o regulisanju međusobnih statusnih i imovinsko-pravnih odnosa sa JP „Srbijagas“, koji je postao najveći akcionar „Gas Prometa“ sa 39,17 odsto udjela. Akcijski fond Republike Srpske zadržao je 26,3 odsto, dok se ostali udjeli nisu mijenjali.
Korišćenje prirodnog gasa kao tranzicionog goriva, u okviru šireg napora za dekarbonizaciju ekonomije i energetike kao i dostizanje ciljeva Zelene evropske agende, nameće gasifikaciju RS kao strateški projekat
Na koji način su ispunjeni uslovi koji potiču iz EU regulative?
– Usvajanjem novog Zakona o gasu (2018.) i primjenom Trećeg energetskog paketa u oblasti prirodnog gasa, Društvo je pokrenulo vlasničko razdvajanje djelatnosti i usklađivanje mrežnih pravila sa zakonom. Vlasničko razdvajanje nametnuto je Trećim paketom radi sprečavanja vertikalno integrisanih kompanija da zloupotrebljavaju svoju monopolsku poziciju (transportnu infrastrukturu) i da favorizuju svoje povezane kompanije. Izričito je zabranjeno da ista kompanija istovremeno bude vlasnik i transporter energenta ili proizvođač i transporter energenta. Usvojena su „Pravila o radu transportnog sistema prirodnog gasa“ i „Pravila i tarife za priključenje na transportni sistem prirodnog gasa“. Rezultat više od deset godina transformacije Gas Prometa je certifikacija Društva, koju je regulator izvršio uz prethodno pozitivno mišljenje Sekretarijata Energetske zajednice. U oktobru 2020. godine Gas Promet je postao prvi certifikovani operater transportnog sistema prirodnog gasa u zemljama Zapadnog Balkana. Obezbijeđen je ravnopravan pristup transportnoj mreži, po istoj cijeni za sve učesnike na tržištu gasa, što je jedan od ključnih zahtjeva Trećeg paketa EU. Uspješnom primjenom Zakona o gasu Republike Srpske, koji je transponovao energetsko zakonodavstvo EU, adaptirano za potrebe članica od strane Sekretarijata Energetske zajednice, „Gas Promet“ je obezbijedio provođenje prava pristupa treće strane (TPA) za sve korisnike, po regulisanim i unaprijed odobrenim cijenama transporta.
Šta je to značilo za organizaciju Gas prometa?
– Dobijanjem dozvole za transport i upravljanje transportnim sistemom prirodnog gasa „Gas Promet“ je prešao razvojni put od vertikalno integrisane državne kompanije 1998. godine, do certifikovanog operatera transportnog sistema 2021. godine, organizovanog po principu vlasničkog razdvajanja. To potvrđuje da i u Republici Srpskoj postoji privredno društvo koje je uspješno razdvojilo energetske djelatnosti, koje je upravljački i vlasnički nezavisno od ostalih energetskih kompanija i djelatnosti u sektorima prirodnog gasa i električne energije. Danas je Gas Promet organizovan kao mješovito akcionarsko društvo u kome najveći pojedinačni udio ima investitor iz Republike Srbije JP „Srbijagas“ (39,17%). Organi društva su Skupština akcionara, Upravni odbor, direktor i interni revizor. Sjedište Društva je na Palama, u vlastitoj poslovnoj zgradi, koja je izgrađena 2019. i useljena polovinom 2020. godine. Po veličini Društvo je razvrstano u mala preduzeća, a osnovna djelatnost je transport i upravljanje transportnim sistemom prirodnog gasa.
Kakve su tehničke mogućnosti gasovodnih instalacija kojim upravljate?
– Gas Promet upravlja transportnim sistemom od Šepka do Zvornika i gasnim čvorištem Karakaj kao jedinom gasnom interkonekcijom između Republike Srbije i BiH. Gasovod je pušten u rad 1981. godine i projektovan za radni pritisak do 50 bara. Maksimalni transportni kapacitet gasovoda od 1,2 milijardi kubika godišnje, nikada nije dostignut jer se devedesetih godina prošlog vijeka odustalo od izgradnje kompresorske stanice na čvorištu Karakaj. Trenutno je maksimalni tehnički kapacitet oko 750 miliona metara kubnih godišnje, pa je za potrošače u BiH gasovodom moguće transportovati do 82.000 kubnih metara gasa satno (tj. oko 880 MWh energije). Zakup kapaciteta na sistemu je vrlo visok, oko 80 odsto, ali se zbog velikih sezonskih varijacija potrošnje gasa, transportni kapacitet godišnje koristi ispod 40 odsto. Postojećim gasovodom moguće je transportovati minimum 500 miliona kubika gasa godišnje, što je sadašnja dvostruka potrošnja Bosne i Hercegovine. Transportni sistem Gas Prometa je ujedno i ulazna dionica gasovoda u BiH, tako da Društvo na godišnjem nivou transportuje cjelokupnu količinu gasa koja se uvozi (250 miliona kubnih metara u 2021. godini). Društvo prema Zakonu o gasu obavlja javnu uslugu od opšteg interesa pa su cijene usluga regulisane i javne, a odobrava ih u tarifnom postupku Regulatorna komisija za energetiku Republike Srpske. Gas Promet svojim korisnicima nudi zakup neprekidnog i prekidnog kapaciteta, i to kao dnevni, mjesečni, kvartalni i godišnji zakup u trajanju do tri godine.
Idealan razvojni scenario sektora prirodnog gasa je izgradnja kogeneracijskih postrojenja za proizvodnju toplotne i električne energije u neposrednoj blizini većih gradova
Da li su tehnički preduslovi usklađeni sa evropskim standardima?
– Rješenjem Uprave za indirektno oporezivanje BiH odobren je skraćeni postupak provoza robe cjevovodom, kojim je Gas Promet zadužen i ovlašćen da Sektoru za carine BiH dostavlja mjesečne izvještaje i raspodjelu količina prirodnog gasa po uvoznicima. Na gasnom čvorištu Karakaj je u radu najmoderniji sistem ultrazvučnog mjerenja zapreminskog protoka gasa, baziran na ultrazvučnom mjerenju integrisanom sa računarima protoka i procesnim gasnim hromatografom. Time su stvoreni potrebni tehnički preduslovi za usklađivanje operativne prakse sa evropskim standardima i prelazak na obračun zakupljenog kapaciteta i isporučenih količina prirodnog gasa u jedinicama za energiju. Preostaje još da se usvoji potreban zakonodavni okvir kako bi se kilovatsat počeo upotrebljavati kao obračunska jedinica i u oblasti prirodnog gasa.
Ko su najveći korisnici gasa u BiH i šta nam govori struktura potrošnje?
– Tradicionalni transportni pravac za snabdijevanje prirodnim gasom preko Ukrajine je zamijenjen novim tranzitnim pravcem preko Turske i Bugarske. „Gas Res“ doo Banja Luka koristi novi tranzitni pravac od januara 2021. godine, a „Energoinvest“ dd Sarajevo od aprila iste godine. Ove dvije kompanije su i najveći uvoznici gasa u BiH, ujedno i najvažniji poslovni partneri Društva, pri čemu na „Energoinvest“ (potrošači u Federaciji BiH) otpada oko 80 odsto, a na „Gas Res“ oko 20 odsto uvoza u 2021. godini. Najveći distributer prirodnog gasa u BiH je KJKP Sarajevogas, sa distribucijom između 130 i 140 miliona kubnih metara godišnje, koja uključuje potrošnju toplana, stanovništva i komercijalnog sektora u širem području grada Sarajeva. Najveći industrijski potrošači, sa godišnjom potrošnjom oko 40 miliona kubika po subjektu, su Željezara „Mital“ Zenica i „Alumina“ Zvornik. Visoko učešće stanovništva u potrošnji gasa za grijanje tokom zimske sezone stvara izrazitu sezonsku neravnomjernost potrošnje, sa faktorom od 10 do 15. To za posljedicu ima visok zakup transportnog kapaciteta, ali malu srednju potrošnju gasa.
94 odsto u potrošnji gasa u Srpskoj ima industrija. Veliki udio industrije u sadašnjoj strukturi potrošnje stvara konstantnu potrošnju prirodnog gasa tokom godine
Zbog toga što ne postoji podzemno skladište gasa u BiH se tokom zimske sezone usložnjava rad transportnog sistema jer vršna dnevna potrošnja povremeno dostiže tehnički kapacitet gasovoda. U odsustvu skladišta gasa, svako povećanje potrošnje domaćinstava dodatno povećava sezonske varijacije potrošnje i smanjuje stepen korišćenja sistema. Gas Promet sa trgovcima potpisuje ugovore o transportu prirodnog gasa, bazirane na zakupu maksimalnog dnevnog kapaciteta, dok sa susjednim operaterima transportnog sistema ima potpisane Sporazume o radnom režimu. To su tehnički sporazumi potpisani sa „Transportgas Srbija“ doo i „Sarajevogas“ AD, koji obezbjeđuju interoperabilnost tehničkih sistema.
Kakvi su planovi za naredni period?
– Primarni fokus Gas Prometa je bezbjedan i neprekidan transport prirodnog gasa za sve potrošače u BiH, uz poštovanje zakonskog okvira u sektoru prirodnog gasa i uslova iz Dozvole za obavljanje djelatnosti. Kratkoročno, fokusirani smo na redovno održavanje sistema i unapređenja usluga operatera. Planiran je završetak telemetrijskog sistema i uvođenje novog sistema za kontrolu i prikupljanje podataka (SCADA) kao i tehnička unapređenja neophodna za potrebe balansiranja sistema. Tokom ljeta 2022. godine planirano je priključenje gasovoda Šepak–Bijeljina na transportni sistem; u toku su radovi na izgradnji priključne mjerne stanice Šepak. Gasna infrastruktura u Bijeljini je već izgrađena, preko 320 kilometara gradske distributivne mreže sa mjernim stanicama i transportni gasovod dužine oko 25 kilometara. „Bijeljina Gas“ AD je zajedničko preduzeće JP Srbijagas i Grada Bijeljina. Srednjoročni planovi su funkcionalno objedinjavanje transportnog sistema i povećanje potrošnje prirodnog gasa izgradnjom novih priključaka i izlaza sa sistema. Postoji izražen interes preduzeća „Bijeljina Gas“ i „Sarajevogas“ da razdvajanje realizuju ustupanjem djelatnosti transporta i upravljanja certifikovanom operateru „Gas Promet“. Time se otvara perspektiva funkcionalnog objedinjavanja postojećeg transportnog sistema u Republici Srpskoj i rasta obima usluga Društva. Vlasništvo nad sistemom ili sporazum operatera i vlasnika o uslovima korišćenja infrastrukture je preduslov za pokretanje postupka certifikacije. Takođe, planirano je i priključenje novih potrošača jer na tržištu postoji pojačan interes investitora za proizvodnju komprimiranog (KPG) i utečnjenog (LNG) prirodnog gasa.
A kakvi su dugoročni planovi?
– Dugoročni planovi su vezani za realizaciju Zelene agende EU, dekarbonizaciju energetike i ekonomije, povećanje potrošnje prirodnog gasa kao najprihvatljivijeg tranzicionog goriva i neophodnu izgradnju gasne infrastrukture i/ili zamjenu postojećeg gasovoda. Naša kompanija će nastaviti razvijati stručnu, kadrovsku i materijalnu osnovu za primjenu novih razvojnih trendova. Cilj nam je stvaranje savremene i dugoročno održive kompanije, koja njeguje dobru tehničku i poslovnu praksu i brine o potrebama i planovima naših korisnika i zaposlenih kao i o zaštiti životne sredine. Zalažemo se za stvaranje društvenog, ekonomskog i cjenovnog okvira u kome će se realizovati sve prednosti prirodnog gasa, kao energetski i ekološki vrlo prihvatljivog goriva. Korišćenje prirodnog gasa kao tranzicionog goriva, u okviru šireg napora za dekarbonizaciju ekonomije i energetike kao i dostizanje ciljeva Zelene evropske agende, nameće gasifikaciju Republike Srpske kao strateški važan projekat. Idealan razvojni scenario sektora prirodnog gasa je izgradnja kogeneracijskih postrojenja za proizvodnju toplotne i električne energije u neposrednoj blizini većih gradova, praćena postepenim povećanjem industrijske potrošnje i rastom konzuma komercijalnog sektora i domaćinstava. Naša vizija je gasifikacija Republike Srpske, širenje gasne mreže i zatvaranje gasnih prstenova unutar BiH ali i šireg regiona, sve u kontekstu razvoja ekonomije, zaštite životne sredine i neminovne dekarbonizacije energetike.
