GORAN AŠONJA: Gasni sektor je značajan aspekt u procesu dekarbonizacije energetike  

Nakon izuzetno nestabilne 2022. godine došlo je do smirivanja potražnje i cijena energenata, posebno prirodnog gasa. Budući da je udio domaće potrošnje gasa u potrošnji primarne energije tek tri odsto, evropska energetska kriza je kod nas prebrođena bez većih problema. Cilj gasnog sektora u RS biće rad na poboljšanju infrastrukture i povećanju potrošnje prirodnog gasa kao najprihvatljivijeg tranzicionog goriva u procesu energetske tranzicije

piše SLAVIŠA MIRKOVIĆ      foto Aleksandar ARSENOVIĆ

Kao prvi certifikovani operater transportnog sistema prirodnog gasa u zemljama Zapadnog Balkana, Gas Promet a.d. Pale, ispunio je svoj osnovni cilj, obezbijedivši pouzdan i siguran rad sistema, te transport gasa svim potrošačima po jednakim, unaprijed određenim uslovima i cijenama transporta. Takođe, aktivno učestvuju u izgradnji i implementaciji zakonskog okvira Republike Srpske, stvarajući preduslove za dalji razvoj transportnog sistema, tržišta prirodnog gasa i povećanje potrošnje ovog ekološki prihvatljivog energenta.

Da li su tokom 2023. godine poboljšani uslovi za poslovanje u gasnom sektoru Republike Srpske i kakve je rezultate postigao „Gas Promet“ AD?
– Poslovnu klimu u gasnom sektoru EU i regiona i dalje određuju dešavanja na globalnim tržištima energenata. I ako se 2023. godine tržište prirodnog gasa u Evropi stabilizovalo, daleko smo od toga da je energetska kriza završena. Ponuda nadmašuje potražnju a cijene gasa su opale, ali su i dalje znatno više u odnosu na prethodni desetogodišnji prosjek. Uspješno smo izvršili primarnu misiju Društva, da za sve potrošače u BiH osiguramo pouzdan i siguran transport prirodnog gasa, na dijelu transportnog sistema u našem vlasništvu, po jednakim, unaprijed određenim uslovima i cijenama transporta. Trend pada fizičkog obima transporta gasa, koji je počeo u 2022. godini, nastavljen je i tokom 2023. pa se u BiH, već drugu godinu zaredom, bilježi pad potrošnje prirodnog gasa. Potrošnja prirodnog gasa iznosila je 2,88 TWh (0,25 bcma) u 2021. godini, 2,75 TWh (0,238 bcma) u 2022. godini i 2,31 TWh (0,2 bcma) u 2023. godini; tj. zabilježen je pad godišnje potrošnje gasa od 6 i 15 odsto, respektivno. Nastavljeno je uspješno poslovanje i u 2023. godini, u okvirima godišnjeg plana, a rezultati poslovanja će biti objavljeni zajedno sa revizorskim izvještajem. Društvo je zadržalo bonitetnu ocjenu A+, uz napomenu da je razvrstano u kategoriju malih privrednih subjekata – kaže Goran Ašonja, generalni direktor Gas Promet a.d. Pale.

Ponuda nadmašuje potražnju, a cijene gasa su opale, ali su i dalje znatno više u odnosu na prethodni desetogodišnji prosjek

Zašto smatrate da gasna kriza u Evropi još uvijek nije završena?
– Nakon izuzetno nestabilne 2022. godine došlo je do smirivanja potražnje i cijena energenata, posebno prirodnog gasa. Cijena nafte tipa brent se od novembra 2022. godine stabilizovala na oko 80 dolara za barel, dok je cijena gasa početkom 2024. godine oko 30 eura /MWh. Kao što voda uvijek teče nizbrdo, tako i nafta na globalnom tržištu, bez obzira na ograničenja, nađe svoj put do krajnjih kupaca. Za razliku od nafte, tržišta prirodnog gasa (osim trgovine LNG-om) su u znatno manjoj mjeri globalizovana. Što je razvijenija gasna infrastruktura na kopnu (gasovodi, skladišta, gasna polja, rafinerije), to su više izražene regionalne karakteristike nekog tržišta. Snabdijevanje Evrope gasom, do izbijanja sukoba u Ukrajini, je bilo 90 odsto bazirano na cjevovodnim isporukama gasa (podaci za 2021.): iz Rusije (46 odsto), Norveške (35 odsto) i Magreba (10 odsto). Utečnjeni prirodni gas (LNG) je korišten kao dopuna cjevovodnim isporukama gasa. Evropa je bila drugo najveće regionalno tržište gasa u svijetu, sa potencijalom za dalji ekonomski rast utemeljenom na jeftinom i raspoloživom gasu, koji se isporučivao vrlo razuđenom i razvijenom mrežom cjevovoda. Gasna kriza na evropskom tržištu je eskalirala 2021. i 2022. godine kada je prekinuta isporuka tih 46 odsto ruskog gasa. Energetski kolaps EU je spriječila isporuka američkog LNG-a, značajno povećanje cijena gasa, posljedični pad potrošnje (i više od planiranih 15 odsto) te izuzetno blaga zima 2022/23. godine. Radikalno je izmijenjen koncept snabdijevanja EU gasom: odustalo se od ruskog cjevovodnog gasa, (pre)skupi LNG iz Amerike je postao drugi oslonac snabdijevanja EU, Norveška je postala najveći snabdjevač a gas iz podzemnih skladišta se počeo koristiti i za podmirivanje uobičajene (a ne samo vršne) potrošnje. LNG terminali, koji su primarno bili mjera sigurnosti snabdijevanja gasom, jer tehnički predstavljaju skladišta energije, postali su vitalni i pokušava ih se predstaviti i tretirati kao novi dobavni pravac (izvor) snabdijevanja. Za manje od dvije godine tržište prirodnog gasa u EU je postalo prenapregnuto i preosjetljivo na globalne uticaje, sa trajno visokim cijenama (koje su oko tri puta više nego u SAD-u) i produženom nestabilnošću. Pri svemu tome EU je previše odmakla u dekarbonizaciji energetike i mora je nastaviti oslanjanjem na prirodni gas, pod značajno nepovoljnijim uslovima trajno visokih i nestabilnih cijena fosilnih goriva i energije.

U kojoj se mjeri stabilizacija gasne krize iz Evropske Unije prenijela na BiH i region?
– U strukturi potrošnje prirodnog gasa u EU (2021.) najveći pojedinačni potrošači su bili: gasne elektrane 36 odsto, domaćinstva i industrija po 25, te komercijalni sektor sa 12 odsto. Zato je prekid isporuka iz Rusije zaprijetio energetskim kolapsom EU i izazvao energetsku krizu neviđenih razmjera, čije se posljedice još uvijek osjećaju. Sa druge strane, udio prirodnog gasa u potrošnji primarne energije u BiH je skromnih 2,5 do 3 odsto, tako da je elektroenergetika u BiH, oslonjena preko 60 odsto na domaći ugalj, krizu prebrodila bez većih poteškoća. Prirodni gas se koristi isključivo za proizvodnju toplotne energije u industriji i domaćinstvima, koja godišnje troše više od polovine potrošenog gasa. Za razliku od EU, nastavljeno je uredno snabdijevanje Zapadnog Balkana prirodnim gasom iz Rusije.

Evropa je bila drugo najveće regionalno tržište gasa u svijetu, a potencijal za dalji rast je sasjekla gasna kriza koja je eskalirala 2021. i 2022. godine kada je prekinuta isporuka tih 46 odsto ruskog gasa

Kapacitet Balkanskog toka od 15,75 bcma (milijardi kubika godišnje), je više nego dovoljno za čitav region, sada i u doglednoj budućnosti. Uvoznici gasa u BiH su uspjeli da zadrže naftnu formulu u ugovorima, ali su cijene gasa u BiH u trećem i četvrtom kvartalu 2022. godine dostigle rekordan nivo. U Istočnom Sarajevu je cijena gasa za domaćinstva u januaru 2023. iznosila 1.463,72 KM /1000 Sm3 (15,46 pf/kWh), sa uključenim svim troškovima i PDV-om te je gas bio skuplji od električne energije za 16,8 odsto (2,6 pf/kWh). Trenutne cijene gasa u Istočnom Sarajevu (februar 2024. godine) su 1.199,297 KM /1000 Sm3 (12,67 pf/kWh) i 22 odsto su niže nego u januaru 2023. godine. Dakle, domaćinstva za 1kWh energije iz gasa plaćaju manje 4,8 pf/kWh (ili 38 odsto), dok električnu energiju plaćaju više 3,64 pf/kWh (16,5 pf/kWh). To jeste značajna promjena u odnosu na januar 2023. godine, ali smo daleko od ekonomski poželjnog odnosa cijena ova dva energenta od tri prema jedan. Termodinamika parnog ciklusa i stepen korisnosti procesa ove energetske transformacije diktira taj odnos, koji obezbjeđuje ekonomski održivu proizvodnju električne energije iz gasa. Napominjemo da je u EU, i na vrhuncu najgore gasne krize 2022. godine, za 1kWh energije zadržan odnos cijena od tri prema jedan, u korist prirodnog gasa. Uprkos značajnog pada cijena gasa (skoro 40 odsto), u 2023. godini je njegova potrošnja u BiH opala za 24,6 odsto u odnosu na 2021. godinu, što je veći pad nego u EU, ali je zbog specifičnosti dva regiona, gasna kriza ipak imala mnogo dramatičnije manifestacije u samoj EU nego li u BiH i regionu.

Kakvu je budućnost prirodnog gasa predviđa NEKP BiH?
– Za razliku od opredeljenja EU za prirodni gas kao tranziciono gorivo, prema Nacionalnom energetskom i klimatskom planu (NEKP) BiH do 2030. godine, koji je u završnoj fazi izrade, tranziciono gorivo u BiH je domaći ugalj. Očigledno vođeni sigurnošću snabdijevanja potrošača kao najvažnijim kriterijem, autori NEKP-a su predložili nastavak korišćenja termoelektrana i uglja, bez obzira na Zelenu agendu, CO2 penale, CBAM. Predviđa se i da do 2030. godine neće biti izgradnje novih termoelektrana na ugalj u BiH. Starost i stanje postojećih termoelektrana u BiH teško mogu poduprijeti ovakve projekcije autora NEKP-a. Što se tiče prirodnog gasa, njemu je, prema NEKP-u, određena veoma skromna uloga u energetici BiH. Pošto je prirodni gas fosilno gorivo i pri tome 100 odsto uvozno, predlaže se smanjenje sadašnje potrošnje gasa, po oba ova osnova, radi smanjenja uvozne zavisnosti i emisija CO2 u BiH. Takođe, predlaže se izgradnja novih gasnih interkonekcija, za skromnu sadašnju i smanjenu buduću potrošnju gasa. I dok je početkom februara 2024. godine Njemačka objavila plan izgradnje novih 10.000 MWe kapaciteta za proizvodnju električne energije iz gasa, koji će iza 2035. koristiti vodonik, autori NEKP-a smatraju da za to nema potrebe niti perspektive u BiH. Napominjemo da su ove projekcije iz NEKP-a za sektor prirodnog gasa u oštroj suprotnosti sa planovima Republike Srpske o izgradnji Istočne interkonekcije, gradnji gasnih kogeneracijskih postrojenja i višestrukom povećanju potrošnje prirodnog gasa. Uvođenje CO2 penala (CBAM taksa), za izvoz električne energije i četiri grupe industrijskih proizvoda, je najavljeno već od 2026. godine. Nameće se potreba hitne revizije NEKP-a, strategije energetike i sektorskih planova, jer su se pojavili ovi ograničavajući faktori (CBAM, CO2 takse).

Šta planirate u Gas Promet AD u narednom periodu?
– Srednjoročni planovi Društva orjentisani su na funkcionalno objedinjavanje transportnog sistema i povećanje potrošnje prirodnog gasa izgradnjom novih priključaka i izlaza sa sistema jer na tržištu postoji pojačan interes investitora za proizvodnju komprimiranog (KPG) i utečnjenog (LNG) prirodnog gasa. Po prvi put je 2023. godine usvojen Desetogodišnji plan razvoja transportnog sistema, kao zakonska obaveza i razvojni putokaz operatera transportnog sistema. Otvara se perspektiva funkcionalnog objedinjavanja postojećeg transportnog sistema u Republici Srpskoj i rasta obima usluga Društva.

Dugoročni planovi Društva su vezani za realizaciju Zelene agende EU, dekarbonizaciju energetike i ekonomije, povećanje potrošnje prirodnog gasa kao najprihvatljivijeg tranzicionog goriva i neophodnu izgradnju gasne infrastrukture i zamjenu postojećeg gasovoda

Dugoročni planovi su vezani za realizaciju Zelene agende EU, dekarbonizaciju energetike i ekonomije, povećanje potrošnje prirodnog gasa kao najprihvatljivijeg tranzicionog goriva i neophodnu izgradnju gasne infrastrukture i/ili zamjenu postojećeg gasovoda. Naša kompanija će nastaviti da razvija stručnu, kadrovsku i materijalnu osnovu za primjenu novih razvojnih trendova. Cilj nam je stvaranje savremene i dugoročno održive kompanije, koja njeguje dobru tehničku i poslovnu praksu i brine o potrebama i planovima naših korisnika i zaposlenih kao i o zaštiti životne sredine. Zalažemo se za stvaranje društvenog, ekonomskog i cjenovnog okvira u kome će se realizovati sve prednosti prirodnog gasa, kao energetski i ekološki vrlo prihvatljivog goriva. Korišćenje prirodnog gasa kao tranzicionog goriva, u okviru šireg napora za dekarbonizaciju ekonomije i energetike kao i dostizanje ciljeva Zelene evropske agende, nameće gasifikaciju Republike Srpske kao strateški važan projekat.

PRAVILA ENERGETSKE ZAJEDNICE DONOSE IZAZOVE
Da li će primjena ETS i CBAM ubrzati dekarbonizaciju energetike u BiH?
-Tokom gasne krize u EU pokazalo se je da je prvi prioritet obezbijediti sigurnost snabdijevanja potrošača energijom. Da bi ostvarila ovaj primarni cilj, EU je morala pribjeći spektru različitih mjera, od kojih neke uopšte nisu bile tržišne. Generalno, podignute su cijene energije kako bi se smanjila potrošnja, uvedene su subvencije stanovništvu, opala je industrijska potrošnja gasa, aktivirane su termoelektrane na ugalj, zaboravljen je ugljenički otisak američkog LNG-a, politika je ušla u energetiku i protjerala ekonomiju. Prirodni gas je u Evropi, od dugoročnog rješenja postao generator problema. Od relativno jeftinog, dostupnog i ekološki prihvatljivog energenta („bridge fuel“) tranzicionog perioda, za samo dvije godine energetske krize 2021/22, gas je postao prava noćna mora EU. Međutim, ni tokom krize EU se nije odrekla Zelene agende i procesa dekarbonizacije ekonomije. Za svoje okruženje, radi ukidanja nelojalne konkurencije, najavila je uvođenje CBAM i/ili ETS od 2026. godine, što su dva mehanizma za oporezivanje CO2 emisija (putem direktnih ili indirektnih CO2 taksi). BiH ali i region, kao izvoznik električne energije i industrijskih proizvoda sa visokim učešćem energije, naći će se na ozbiljnom udaru najavljenih protekcionističkih mjera EU. Ako BiH nije našla potrebe i odlučnosti da, za skoro 20 godina od osnivanja Energetske zajednice, ispuni odredbe koje je dobrovoljno prihvatila, nije realno očekivati da se uspješno pripremi za najavljene CBAM takse, koje stupaju na snagu za manje od dvije godine. Proces organizovanja i primjene tržišta CO2 emisija (ETS) se primjenjuje i dograđuje u EU skoro 20 godina i nerealno je očekivati da se u BiH realizuje u preostale dvije godine. Dakle, ako EU ne odloži primjenu najavljenih mjera, energetika u BiH i četiri industrijske grane će se naći pred velikim izazovima. Kriza je uvijek podsticaj i šansa da se krene u temeljne promjene postojećeg stanja, pa će CBAM takse biti prilika da se ubrzano krene u promjene energetske strukture. Tranzicija energetike u BiH je neizbježna, ali ona mora biti strateški osmišljena i planirana, temeljita ali postepena, bazirana na obnovljivim izvorima i što većem učešću domaće pameti i po mogućnosti opreme, inače nam prijeti energetski kolaps i trajni gubitak sposobnosti da samostalno upravljamo i razvijamo sopstveni energetski sistem. Smatramo da će CBAM i ETS samo biti nužan vanjski okidač za prijeko potrebne promjene i dekarbonizaciju energetike, ekonomije i naše svakodnevnice.