Da li je Kina džin na staklenim nogama?

Izgleda je predsjednik Kine Si Đinping u šoku. Poslao je raketu na tamnu stranu Mjeseca, napravio vještačka ostrva na spornim grebenima u Južno-kineskom moru i nedavno zaveo Italiju da se rastane sa svojim evropskim partnerima i pristupi kineskoj inicijativi “Pojas i put”. Istovremeno, jednostana pozicija predsjednika SAD Donalda Trampa neutralisala je meku silu i uticaj Amerike.

Ekonomski pokazatelji Kine za posljednje četiri decenije bili su zaista upečatljivi. U ovom trenutku ona je glavni trgovinski partner za više od sto zemalja, u poređenju sa otprilike pola tog broja za SAD. Njen ekonomski rast je usporen, ali njen zvanični godišnji rast od 6% više od dva puta premašuje američki. Prema opšteprihvaćenim prognozama, u narednoj deceniji kineska ekonomija će po obimu prestići ekonomiju SAD. Ali, moguće je i da Si stoji na staklenim nogama. Niko ne zna kakva budućnost očekuje Kinu, a postoji duga istorija pogrešnih prognoza sistemskog kolapsa ili stagnacije. Iako ja ne smatram da je jedno ili drugo moguće, preovladava mišljenje koje preuveličava jake strane Kine.

Ljudima sa Zapada vidljivo je raznoglasje i polarizacija u njihovim demokratijama, ali uspješni napori Kine da sakrije svoje probleme ne mogu ih natjerati da nestanu. Sinolozi, koji znaju mnogo više od mene, opisuju barem pet osnovnih dugoročnim problema s kojima se susreće Kina.

Prvo je nepovoljan demografski profil zemlje. Radna snaga Kine dostigla je svoj vrhunac 2015. Stanovništvo stari i Kina će se suočiti s ozbiljnim porastom troškova za zdravstveno osiguranje, za šta je zemlja slabo pripremljena. To će biti značajno breme za ekonomiju i pojačaće rastuću nejednakost.

Drugo, Kina mora da promijeni svoj ekonomski model. Deng Siao Ping je 1978. mudro prestrojio Kinu sa maoističke autarhije na istočnoazijski model rasta zasnovan na izvozu, koji su uspješno primijenili Japan i Tajvan. Ipak, Kina je danas prerasla model i strpljenje stranih vlada koje su to učinile mogućim. Na primjer, trgovinski predstavnik SAD Robert Lajthajzer fokusira se na odsustvo reciprociteta, subvencioniranje državnih firmi i prinudni prenos intelektualne svojine, što je omogućilo Kini da preorijentiše teren u svoju korist. Evropljani se žale na te probleme. Osim toga, politika Kine u oblasti intelektualne svojine i nedostatke pravne države ometaju strane investicije i koštaju ih međunarodne političke podrške koju slične investicije često donose. A visoki nivo kineskih državnih investicija i subvencija u državna preduzeća skriva neefikasnost raspodjele kapitala.

Treće, dok je Kina tokom više od tri decenije ubirala plodove relativno lakih reformi, promjene koje su joj neophodne danas mnogo je složenije sprovesti: nezavisni sudski sistem, racionalizacija državnih firmi, a takođe i liberalizacija sistema hukou – registracija po mjestu stanovanja koja ograničava mobilnost i pospješuje nejednakost. Osim toga, Si je ukinuo Dengove političke reforme koje se odnose na odvajanje partije od države. To nas dovodi do četvrtog problema.

Koliko god to bilo čudno, Kina je žrtva svog uspjeha. Lenjinistički model, koji je nametnuo Mao 1949, dobro se nadovezao na kinesku carsku tradiciju, ali je brzi ekonomski razvoj promijenio Kinu i njegove političke potrebe. Kina je postala urbano društvo srednje klase, ali njene elite na vlasti ostaju u zamci jednog te istog političkog rasuđivanja. Oni smatraju da samo Komunistička partija može spasiti Kinu i zato bilo koja reforma treba da učvrsti monopol partije na vlasti. A to je upravo ono što Kini netreba. Partijske elite, koje dobijaju ogromno bogatstvo od postojećeg sistema, protive se dubokim strukturnim reformama koje zemlji mogu pomoći da se izbavi od zavisnosti od postojećih državnih investicija u državnim preduzećima. Sijeva antikorupcijska kampanja nema snage da se izbori sa tim protivljenjem; naprotiv, inicijativa je samo obeshrabrujuća.

Tokom nedavne posjete Pekingu kineski ekonomista mi je rekao da Sijeva kampanja košta Kinu 1% BDP-a godišnje. Kineski biznismen je takođe rekao da bi realni rast iznosio manje od polovine zvaničnih pokazatelja. Moguće da se tome može suprotstaviti dinamika privatnog sektora, ali čak i tamo strah od gubitka kontrole povećava ulogu partije. Najzad, postoji deficit kineske meke sile. Si je objavio “Kineski san” o povratku svjetskoj veličini. Pošto se ekonomski rast usporava, a socijalni problemi se uvećavaju, legitimnost partije sve će više zavisiti od sličnih nacionalističkih poziva. Tokom prošle decenije Kina je potrošila milijarde dolara kako bi bila privlačnija za druge zemlje, ali ispitivanja međunarodnog javnog mnjenja pokazuju da Kina nije dobila odgovarajući povrat od svojih investicija. Potiskivanje problematičnih etničkih manjina, zatvaranje zaštitnika ljudskih prava, stvaranje nadzorne države i odbacivanje kreativnih predstavnika građanskog društva, kakav je poznati umjetnik Aj Vejvej, kompromitovali su privlačnost Kine u Evropi, Australiji i SAD. U nekim autoritarnim državama reputacija Kine možda neće trpjeti zbog vođenja takve politike, ali savremeni autoritarizam se ideološki ne opire na ono na šta se opirao komunizam. Prije više decenija mladi revolucionari u čitavom svijetu bili su inspirisani Maovim učenjem. Danas, bez obzira na to što je “Misao Si Đinpinga o socijalizmu s kineskim karakteristikama” bila uključena u Statut partije, malo mladih ljudi u drugim zemljama nose taj znamen.

Kina je zemlja koja ima i i jake i slabe strane. Američka strategija ne treba da preuveličava ni jednu od njih. Značaj Kine raste i odnosi između SAD i Kine biće kooperativno suparništvo. Ne smijemo zaboravljati ni jedan dio tog opisa. Vjerovatno nijedna zemlja, uključujući Kinu, u dogledno vrijeme neće prevazići SAD kada je riječ o generalnoj moći, ali će SAD morati da nauče da dijele vlast pošto Kina i druge zemlje jačaju.

Održavanjem svojih međunarodnih saveza i unutrašnjih institucija, Amerika će dobiti relativnu prednost.

Joseph S. Nye (Autor je profesor na Univerzitetu Harvard)