Tajne islamskog bankarstva – šta je dozvoljeno?

Islamsko bankarstvo je dio islamskih finansija koje čine još islamsko osiguranje, islamske obveznice, islamski fondovi i druge vrste islamskih finansijskih institucija. U toj ukupnoj strukturi islamskih finansija ono je zastupljeno 73 odsto i predstavlja najrazvijeniji oblik islamskog ekonomskog sistema.

Kao finansijske institucije, islamske banke počinju se razvijati tokom 1960-ih godina kada počinje proces dekolonizacije većine islamskih zemalja. Međutim, veoma je važno istaknuti da je ekonomski sistem s islamskog aspekta star koliko i sama religija, više od 1.400 godina, i kao takav ima teorijsko uporište u Kuranu i praksi poslanika Muhamed, otkriva u intervjuu za portal Klix Aida Hanić, Sarajka koja radi na Institutu ekonomskih nauka u Beogradu, a iz oblasti islamskog bankarstva završava doktorat na Ekonomskog fakultetu u Sarajevu.

Kao posebno bitan događaj izdvaja se 1963. godina kada je u Egiptu osnovna islamska finansijska institucija Mit gamr sejvings benk, koja nije imala funkciju banke, već je imala karakter štedno-investicione institucije, ali zbog njenog istorijskog značaja može se smatrati pretečom modernih islamskih banaka. Tokom perioda 1970-ih godina dolazi do ekspanzije islamskog bankarstva i finansija pa se tako 1975. godine osniva Islamska razvojna banka (IDB) kao krovna islamska institucija koja ima karakter multilateralne razvojne banke, kao i Dubai islamik benk, prva privatna islamska banka na svijetu.

Isto tako, tokom 70-ih dolazi do osnivanja islamskih finansijskih institucija van većinski muslimanskih zemalja, konkretnije 1978. godine se u Luksemburugu osniva prva islamska finansijska institucija koja posluje na islamskim principima pod nazivom Islamik fajnens haus. Period od 1990-ih do danas okarakterisan je kao proces internacionalizacije islamskog bankarstva.

Tu se posebno misli na ekspanziju islamskih finansijskih institucija širom svijeta, pre svijega putem osnivanja tzv. islamskih prozora (islamik vindous), što predstavlja posebno odeljenje konvencionalne banke koje nudi usluge islamskog bankarstva i finansija.

Kada govorimo o globalnoj rasprostranjenosti islamskih finansija, prema klasifikaciji MMF-a iz 2017. godine, ono je prisutno u više od 60 zemalja širom svijeta s ukupnom vrijednošću od 2,524 triliona američkih dolara u 2018. godini. Sistemski važno znači da je stepen učešća u bankarskom sektoru iznad 15 odsto pa je tako vrijednost islamskog bankarstva u 2018. godini iznosila 1,760 triliona američkih dolara.

Najvažniji javni interes

Temeljni diskurs islamske ekonomije jeste ostvarenje javnog interesa (ostvarenje koristi za celu zajednicu), što proizilazi iz šerijata koji reguliše svaki aspekt ljudskog života, uključujući i ekonomska pitanja. Ona se takođe naziva i islamska moralna ekonomija koja predstavlja religijski baziran odgovor na neuspeh ekonomskog razvoja u muslimanskom svijetu. Ovo je takođe i osnovna razlika između klasičnog i islamskog bankarstva.

Ovo znači da u poslovnom procesu jedna strana ne može biti dovedena u lošiji položaj u odnosu na drugu, jer bi se time narušio veoma izražen princip u islamu kao religiji, ali i samom islamskom rezonovanju ekonomske aktivnosti, a to je princip pravednosti.

Iz tog razloga islam kao religija zabranjuje kamatu što je jedna od najčešće uočenih razlika između islamskog i konvencionalnog bankarstva. Upravo taj akcenat na trgovini podrazumijeva da se u islamskom bankarstvu banka posmatra kao partner.

U praksi to znači primjenu principa raspodjele profita i gubitka. U šerijatskom pristupu pozajmljivanje se ne smatra legitimnom profitabilnom aktivnošću, već visina prinosa zavisi od ekonomskih rezultata projekta, što znači da stvaranje dodatne vrijednosti treba biti rezultat partnerstva između investitora i korisnika sredstava koji dijele i nagradu i rizik. Na taj način se nagrada, koja je u vidu ostvarenog profita, obezbjeđuje ne tako što je unaprijed određena (kamata), nego tako što je “zarađena” po osnovu uspješnosti projekta.

Pored zabrane kamate, islamska ekonomija zabranjuje i gharar (špekulativne aktivnosti, odnosno neizvesnost), kao i majsir (kockanje).

Pored prethodno navedenih isključivih zabrana u islamu, islamska ekonomija zasnovana je na finansiranju onih poslovnih aktivnosti koje nisu u suprotnosti sa Šerijatom (arap. halal odnosno dozvoljene) za razliku od onih koje su zabranjene (arap. haram), kao što su aktivnosti za koje postoji isključiva zabrana u Kuranu, poput proizvodnje alkohola, proizvoda od svinjskog mesa, igre na sreću itd.

Profit: Halal ili haram?

Generalno, islam kao religija se ne protivi ostvarenju dobiti ili finansijske koristi, ali važno je napomenuti da postoje određena pravila koja moraju biti ispoštovana, a prije svega da mora postojati napor odnosno konkretna aktivnost koja dovodi do toga da je određeni poduhvat produktivan i koji rezultuje profitom koji je u skladu sa šerijatom, odnosno koji je dozvoljen. Upravo tu se ogleda razlika između islamskog pristupa kamati, jer u konvencionalnom bankarstvu kamata ne dovodi do ostvarenja dodatne vrijednosti, već se prenosi s jedne na drugu stranu uključenu u poslovnom procesu u određenom vremenskom periodu.

U tom kontekstu, kamatna stopa u islamskom bankarstvu je zamjienjena stopom povrata, koja se ostvaruje na ugovore o razmjeni ili dijeljenju rizika. U praksi, kamata je određena unaprijed, vezana je za vremenski period i iznos zajma i u većini slučajeva je pozitivna. Za razliku od tog pristupa, profit je postodređen i njegova konačna vrijednost nije poznata dok određena poslovna aktivnost nije završena i isto tako može biti i pozitvan i negativan, ali i imati vrijednost nula.

Isto tako specifičan je i odnos islamskih banaka prema prihodu ostvarenom od aktivnosti koja nije šerijatski dozvoljena. Na primijer, islamska banka se, poslujući na međunarodnom ili lokalnom tržištu, može naći u situaciji da stekne prihod po osnovu aktivnosti koja šerijatski nije dozvoljena. Takav prihod banka ne smije evidentirati kao svoj, niti koristiti ta sredstva, već je dužna da ta sredstva transferiše kroz sistem donacija, dobrotvornih aktivnosti ili nekog drugog vida pomoći društvenoj zajednici.

U poslovanju islamskih banaka izuzetno je važno objasniti ulogu šerijatskog odbora, što je jedna od ključnih razlika između konvencionalnih i islamskih banaka. Šerijatski odbor ima ulogu “religijskog savjetnika u kući” koji se brine o tome da su investicije i ulaganja islamskih banaka u skladu sa šerijatskim propisima.

Ekonomija za sve

Tri zemlje na svijetu su konvertovale svoje finansijske sisteme u islamske: Iran, Pakistan i Sudan. U analizi islamskog bankarstva vrlo često se zemlje posmatraju u okviru određenih skupina po osnovu specifičnih karakteristika za dati region.

U analizi stepena razvoja islamskog bankarstva i finansija u određenoj zemlji, mogu se koristiti dva indeksa: Islamik fajnens kantri indeks (IFCI) i indikator razvijenosti islamskih finansija. IFCI je prvi indeks razvijen 2011. godine sa ciljem mjerenja stepena razvoja islamskog bankarstva i finansija, kako među državama tako i među regionima, dok je IFDI kompozitni indeks koji mjeri ukupnu razvijenost industrije islamskih finansija baziran na podacima iz 131 zemlje.

Apsolutni pobjednik oba indeksa za rangiranje, kako za prethodne tako i za 2019. godinu, je Malezija. Slučaj Malezije je veoma zanimljiv za analizu zato što je u zemlji implementiran dualni banakarski sistem gdje pored konvencionalnog slobodno funkcioniše i islamski. Malezija je svjetski lider i u emisiji islamskih obveznica, koja nakon Irana i Saudijske Arabije zauzima treće mjesto u svetu po vrijednosti islamskog bankarstva.

Ipak, važno je napomenuti i određene trendove kada je riječ o stepenu zastupljenosti islamskog bankarstva. Naime, i pored impresivnih brojki i rasta u proteklom periodu, islamsko bankarstvo nije jednako zastupljeno među spomenutim zemljama. Npr. najmnogoljudnija islamska zemlja na svijetu je Indonezija gdje je islamsko bankarstvo zastupljeno sa svega 5 odsto za razliku od Irana sa 100 procenata zastupljenosti ili Malezije sa 30 odsto zastupljenosti.

To nam govori da islamsko bankarstvo nije isključivo namijenjeno muslimanima nego svim ljudima, što otvara mogućnost daljeg razvoja ovakvog vida poslovanja na globalnom nivou. O tome najbolje svjedoče iskustva velikih zapadnih zemalja poput Velike Britanije, Francuske, Kipra, Njemačke, Luksemburga, a odnedavno i Norveške, kao i mnogih drugih.