Islandski recept za uspjeh
Island je mala zemlja, ostrvo, koja ima oko tri stotine hiljada stanovnika, a ipak je primjer ubrzanog razvoja, gotovo nezabilježenog u istoriji. Za tu zemlju može da se kaže da je prešla put od bankrota do “ekonomskog čuda”
Tokom velike ekonomske krize 2008. godine Island je doživio finansijski krah, jer je 85 odsto finansijskog sistema bankrotiralo, a onda se uz pomoć MMF i “malo” sreće sa berzanskim proizvodima, oporavila za svega nekoliko godina. Evo priče.
Island je postao planetarno “popularan” u finansijskom svijetu kada je na početku globalne ekonomske krize 2008. godine dobio titulu zemlje, koja se suočila s najvećom finansijskom katastrofom u svojoj istoriji. To je zaslužio zbog toga što za samo nekoliko dana u zemlji bankrotiralo 85 odsto subjekata finansijskog sistema, a valuta, islandska kruna, u pojedinim momentima je gubila i preko 300 odsto vrijednosti.
Ipak, Island je kasnije, nakon što je gotovo bankrotirao, vrlo brzo izašao iz krize. Takvo „ekonomsko čudo” se u značajnoj mjeri pripisivalo nekim alternativnim mjerama Vlade, usmjerenim protiv bankara, stranih povjerilaca, MMF-a i pravila Evropske unije.
Međutim, ako se pomnije analizira tok događaja i reakcije Vlade, odnosno, njene ekonomske politike, vidi se kako ovakva priča nema čvrste osnove. Treba istaći da se reakcije nosioca ekonomske politike, nakon izbijanja krize na Islandu, mogu podijeliti u dvije kategorije – one koje su bile usmjerene na rješavanje akutnih problema i one koje su se odnosile na sanaciju i restrukturiranje.
Naime, suočena s bankrotom najvećih privatnih banaka u zemlji, kojima je naglo pala depozitna baza i koje nisu mogle naći izvore finansiranja na međunarodnom tržištu, tadašnja islandska vlada morala ih je nacionalizovati. Vlada nije pustila banke da propadnu, jer ih nije htjela spasiti, kako se prvobitno mislilo, nego iz razloga, što ni ona, ni centralna banka, nisu imale sredstava za to. Da bi se to razumjelo treba podsjetiti da su banke na Islandu bile oko deset puta veće od cijele ekonomije, što je presedan u istoriji. Zato je umjesto poznate sintagme „too big to fail” za Island skovana sintagma „too big to bail”.
Centralna banka je, zbog slabljenja nacionalne valute, nakon značajnih deviznih intervencija uvela kapitalne kontrole, koje su ukinute tek sredinom marta 2017. godine. Stabilizacija kursa nacionalne valute bila je važna, jer je deprecijacija krune povećavala vrijednost dugova građana i preduzeća, zaduženih u stranoj valuti i jačala inflaciju. S obzirom na pad na berzi, centralna banka je donijela odluku o obustavi trgovanja svim akcijama kako se panika i gubitak vrijednosti ne bi nastavili. Istovremeno, Island je i formalno isključen iz globalnih tržišta, jer je Velika Britanija tužila islandsku vladu za terorističko djelovanje zbog toga što nije pristala da isplati izgubljene depozite britanskih i norveških građana u islandskim bankama (kasnije je vlada morala isplatiti depozite do 20 000 eura).
Kad je riječ o dugoročnim mjerama, namijenjenim sanaciji ekonomije, one su bile dio stand by aranžmana s MMF-om, koji je potpisan krajem 2008. godine. Aranžman, u vrijednosti od preko 2 milijarde dolara, zasnivao se na tri stuba: (i) stabilizacija kursa nacionalne valute; (ii) fiskalna konsolidacija i (iii) restrukturiranje banaka i duga privatnog sektora. Prvi stub je podrazumijevao nastavak i jačanje politike kapitalnih kontrola, uz istovremeno jačanje međunarodnih deviznih rezervi centralne banke.
Drugi stub je uključivao sveobuhvatni program povećanja i uvođenja novih oblika poreza, širenja poreske baze i značajnih rezova rashoda, koji su od 2009.-2011. godine rezultirali ukupnom konsolidacijom od preko 9 odsto BDP-a.
Treći stub predstavlja najkompleksniji finansijski zahvat u istoriji, a odnosio se na restrukturiranje banaka, podjelom banaka na nove (domaći depoziti i krediti %2B kapital države i centralne banke) i stare (inostrana aktiva i pasiva) i aktivaciju novih banaka. Da bi nove banke mogle postati profitabilne bilo je potrebno restrukturirati dug privatnog sektora (stvoriti kreditnu sposobnost građana i preduzeća) pa su sprovedeni programi otpisa dugova. Banke su onda ponovno privatizovane i njihovi vlasnici su prvi put u istoriji Islanda postali stranci.
Islandska ekonomija se tada većinom zasnivala na proizvodnji i izvozu aluminijuma i ribarstvu. Značajan rast cijena aluminijuma i dobra ribolovna sezona, uz niže cijene islandskih ribljih proizvoda (zbog slabije valute), doveli su do značajnog rasta izvoza i priliva deviza. Pritom je većina izvoza, ipak, bila posljedica rasta cijene aluminijuma. Uz takav pozitivan podstrek i istovremeno jačanje turizma (jer je Island postao poznat i jeftiniji za evropske sjeverne zemlje), kao i jačanje poslovanja privatnog sektora (vezanog uz aluminijum i ribarstvo) doveo je do postupnog oporavka i domaće potražnje.
Znači, model je sljedeći: Island nije pustio banke da propadnu, nego ih zapravo nije mogao spasiti. Island nije odbio strane kreditore, nego je primio međunarodne zajmove od oko 70 odsto BDP-a, a cijeli stabilizacioni program sproveo je s „omraženim” MMF-om. Deprecijacija islandske krune nije bila razlog eksplozije izvoza, već rast cijena aluminijuma na svjetskim tržištima.
Islandski građani jesu odbili da isplate Britance i Norvežane na osnovu virtualnih računa u programu Icesave, ali su istovremeno strani povjerioci postali vlasnici islandskih banaka. Da bi dobio povjerenje investitora, Island je aplicirao za članstvo u EU, a onda jednostrano prekinuo taj proces. Međutim, ta se odluka kasnije odrazila kroz vrlo teške pregovore o lovu ribe u zajedničkom ribolovnom području.
